Dream Dreams: Capturing Lullabies as an Endangered part of Intangible Heritage

Sot nuk është kohë ninullash. Sot, ndër shqiptarë, por edhe ndër ballkanasit e kudoshëm, është koha e zgjedhjeve, e mungesës së zgjidhjeve, kohë e politikës, kohë e pandemisë por edhe kohë e puthjeve e përqafimeve, kohë e inateve të kamufluara, kohë e fëmijëve që rriten në diskurse të vjetruara, kohë e pa kohë. E pse jo të mos jetë një kohë kur ninullat ruhen, dokumentohen, incizohen, vizuelizohen?

Rea Leka dhe Sabina Sabic Zlatar, e para nga Shqipëria dhe e dyta nga Bosnja, kanë bashkuar forcat që të sjelllin në vëmendjen e Ballkanit pikërisht ato – ninullat. Këngët e djepit, që Ballkani i njeh më shumë si të tilla por të cilat në fakt bartin shumë më shumë se një fëmijëri të brishtë dhe e përcjellin njeriun deri në ditët e fundit të jetës së tij, janë kryefjala e projektit ‘Ëndërro ëndrrat’ (Dream Dreams), projekt ky i realizuar nga Tirana Ekspres dhe Art Lab, dy organizata të cilat janë bashkuar për të prodhuar një projekt fenomenal artistik.

Tandem i bukur, por mbi të gjitha TANDEM. Dhe pikërisht në platformën e njohur TANDEM, dy vajzat dhe organizatat e tyre e gjetën veten dhe kësisoj e sollën në jetë bashkëpunimin e tyre. TANDEM – një iniciativë kjo e Fondacionit Evropian Kulturor dhe MitOst, bën bashkë tash e disa vite organizata të ndryshme të cilat gjejnë kësisoj partnerin e tyre dhe më pas zhvillojnë projekte të ndryshme. TANDEMI për Ballkanin Perëndimor, bashkëfinancuar nga Fondacioni Evropian Kulturor dhe Open Society Foundation, implementohet nga Balkan Museum Netëork – Bosnjë, Balkans let ́s get up dhe Centar za kulturnu dekontaminaciju – Serbi, Fondacioni Lumbardhi në Kosovë, dhe Jadro nga Maqedonia.

Në gjeneratën 2019-2020, në TANDEM është edhe projekti në fjalë.

“Në thelbin e projektit tonë ishte kultura, dhe kjo më pëlqeu shumë qysh në fillimet tona. Gjeneza e projektit tonë ka qenë Sabina, sepse ajo e kishte ëndërr një projekt me ninullat. Me idetë e përbashkëta, filluam kësisoj ta zbatonim projektin, e më pas na zuri pandemia dhe u bë e vështirë. Projekti kërkon të takohemi me njerëz, t’i xhirojmë ata, të flasim me ta dhe ta dëgjojmë prej tyre tregimin e ninullave” më thotë Rea Leka nga Tirana Ekspres.

Rea, gjyshen e saj e ka vendosur si pjesë të këtij projekti, një gjyshe kjo që Rean e ka rritur duke i kënduar ninulla.

“Gjyshja ime vazhdon dhe këndon akoma ninullat, dhe më vjen mirë e gëzohem shumë, janë të njëjtat ninulla që mi këndonte kur isha e vogël. Tash kur i dëgjoj jam shumë nostalgjike, më bëhet qefi. Brezat më të vjetër në Shqipëri dhe kam përshtypjen në Ballkan, ata që nuk janë shumë të njohur me rrjetet sociale apo me Youtube, e ruajnë si traditë ninullën. Bashkë me gjyshen, në projekt e kam edhe kushëririn tim të vogël i cili e këndon ninullën sipas mënyrës së tij, me fjalët që nuk i merren vesh por kuptohet e ka të fiksuar melodinë e ninullës” vazhdon Rea.

Vajzat janë takuar në Beograd, në takimin e TANDEM ku organizatat e ndryshme nga Evropa bashkohen për të gjetur bashkëpunëtorët e tyre. TANDEM më pas i financon me shuma të ndryshme këto projekte, që ato ta zbërthejnë veten në shtetet e tyre.

Rea në Shqipëri e Sabina në Bosnjë, janë përkujdesur që të mbledhin deri tash ninulla të ndryshme, meqë të dyja shtetet dhe Ballkani në tërësi është i pasur me plot ninulla.

Ninullat shprehin dashurinë dhe dëshirat e prindërve për fëmijët e tyre. Ato në përgjithësi janë këngë të shkurtëra, me të cilat nëna vë në gjumë fëmijën, e jo vetëm. Zakonisht këto këngë fillojnë me fjalët: “nani-nani djalin ose vajzën” ose “nina-nana”. Ninullat janë monologë intimë poetikë, ku prindërit shprehin dëshirat e tyre për fëmijët, që janë te lidhura me urtësinë, dashurinë, trimërinë, shëndetin, jetën e gjatë.

Rea, shembull, më tregon se është pjesa veriore e Shqipërisë ajo e cila ka ruajtur më shumë ninulla, dhe kjo sipas saj është se në këtë pjesë njerëzit kanë emigruar më shpesh, janë larguar shpesh, prandaj edhe nënat e kanë ndjerë mallin për vajzat e për djemtë e tyre, dhe kanë kënduar ninulla – përkthimin më të mirë të vuajtjes e trishtimit të tyre.

Si në Shqipëri, njëjtë në Bosnjë, deri tash janë hapur disa thirrje nga organizatat që njerëzit të dërgojnë incizimet e ninullave që ata i mbajnë në mend. Rea tregon se janë kontaktuar nga plot njerëzit që i kanë dërguar ninullat të shkruajtura, ndërsa ato më pas janë ri-incizuar nga zëra të ndryshëm, por me një melodi të qetë, me të njëjtin ritëm, për ta ruajtur sa më shumë atë butësinë që e karakterizon secillën ninullë.

Sabina, vetë një terapiste muzikore, tregon se ka kohë që dëshiron ta realizojë një projekt të tillë, meqë ninullat janë më shumë se vetëm këngë, kulturë, traditë, trashëgimi kulturore.

“Me këtë projekt duam ta ruajmë mitologjinë, duam të dokumentojmë dhe të kujdesemi për traditat tona kulturore. Unë kam bërë shumë kërkime rreth ninullave, dhe ato janë një mjet i mirë edukimi. Fëmija i posalindur, në tetë muajt e parë të jetës, lidhet shumë me zërin e nënës dhe në një mënyrë, kërkon prej saj që të këndojë, dhe kësisoj fëmija shkrihet me melodinë e zërit të nënës. Këtë zë, dhe këto ninulla, bebushi do t`i mbajë mend e do t`i kujtojë tërë jetën. Kjo ndikon shumë në karakterin e fëmiut. Më vjen keq që në këto kohë po zhduken ninullat, dhe me gjeneratën e vjetër duket se në Ballkan do të zhduket edhe përdorimi i ninullave, prandaj është mirë që sot të dokumentojmë sa më shumë që mundemi” më tregon Sabina.

Derisa edhe Sabina edhe Rea, por edhe kolegët e tyre prej të dyja organizatave, po punojnë që projekti të jetë afatgjatë dhe të përfshijë sa më shumë ninulla, duhet edhe hulumtuar aspekti i ninullave dhe bagazhi i fuqishëm i tyre.

Sabina ka hulumtuar nëpër disa arkiva në Bosnjë, në Akademinë e Muzikës në Sarajevë por edhe në Televizionin Shtetëror, ku i ka gjetur disa ninulla të shkruara, disa të incizuara, disa arkiva historike. Ajo tregon se ka biseduar edhe me shoqërinë e saj, që ta kuptojë nëse ata, në të 40-tat e tyre, vazhdojnë t`u këndojnë ninulla fëmijëve të tyre.

“Pjesë e problemit është se një pjesë e tyre nuk u këndon fëmijëve ninulla, dhe ideja e projektit tonë është që edhe t’i kthejmë ninullat në përdorim, sepse ninullat e krijojnë një lidhje të mrekullueshme mes prindit e fëmiut, aty krijohet një siguri e besim, kalohet një kohë kualitative, ndodhë një transformim dhe rritje më e bukur. Së fundmi kam biseduar me disa individë të moshës së tretë të cilët më tregojnë se kanë kujtime që lidhen me ninulla, kanë etapa të jetës të cilat karakterizohen me tinguj ninullash, pas ninullave ka gjithmonë një tregim, ka një histori të cilën duam ta pasqyrojmë me anë të këtij projekti” tregon Sabina.

Rea më tregon se në projekt janë përfshirë edhe njerëz nga Kosova, të cilët sjellin ninullat prej Kosovës. Derisa ka kohë që projekti të finalizohet, një video e bukur dhe e mishëruar ka dalë kjo e një ninulle të regjistruar në rrugët e braktisura të Sarajevës, në kuadër të ‘Ëndërro ëndrrat.

“Duam të shohim se si transmetohet brez pas brezi procesi i të kënduarit të një ninulle. Në Ballkan ka shumë gjëra që na ndajnë, por shumë të tjera na bashkojnë dhe një ndër to janë edhe ninullat” tregon Sabina.

“Ballkani njihet si një vend ku nevojitet paqja. Proklamimi i paqes është njëri prej qëllimeve të këtij projekti, dhe për këtë kemi bazë: e kemi testuar një eksperiment, dhe e kemi vërejtur që kemi një ninullë të njëjtë në krejt Ballkanin, por ndryshojnë fjalët, ndryshon gjuha në këtë rast. Do ta sjellim në momentin që projekti shkon kah përfundimi, duke sjellë edhe paralelizmin mes ninullave në gjuhë të ndryshme. Kur e sheh që kemi ngjashmëri te ninullat, te diçka kaq personale dhe e ndjerë, e kupton se kultura na bashkon, kemi vuajtur të gjithë, disa më shumë e disa më pak, por e ardhmja është e ndritur dhe duhet të shohim kah ajo” thotë Rea.

Projekti po vazhdon. Vajzat po vazhdojnë të angazhohen që të mbledhin ninulla, ndërsa në fund të projektit do të jetë një video e gjatë me plot ninulla dhe me plot melodi që tentojnë të gjenerojnë një debat, tentojnë të tregojnë se ninullat nuk bën krejt lehtazi të largohen nga kultura dhe tradita e njerëzve në Ballkan. Ninullat, tek e fundit, janë të botës mbarë, në gjuhë të ndryshme dhe në emocione të ndryshme, për gjithsecilin.

Videot të cilat ekipi po i mban fshehtë deri në finalizim, janë realizuar në natyrë, kjo për të treguar se edhe natyra ndihmon në frymëzim, në ndjenja më të forta.

Të dyja vajzat më tregojnë se ky është vetëm fillimi i bashkëpunimit dhe se po mendohet për një projekt afat-gjatë, me plot material për ninulla nga nacionalitetet e ndryshme. Në Youtube tanimë është hapur një kanal por vajzat thërrasin të gjithë që kanë një tekst ninullash, apo e incizojnë veten me zë apo me pamje duke kënduar a recituar ninullat, që të bëhen pjesë e këtij projekti, i cili më vonë do të shpaloset në forma të ndryshme kreative.

“Në fund do ta kemi një video edhe promovuese, por edhe edukative, që dërgon mesazhin se ninullat i kemi e duhet të vazhdojmë t`i kemi” tregojnë Rea e Sabina, të cilat me anë të këtij projekti kanë bashkuar Shqipërinë dhe Bosnjën në një ombrellë të bukur që ka disa ngjyra dhe bile, disa tinguj e zëra.

Ky tekst është prodhuar me ndihmën e TANDEM.

TANDEM për Ballkanin Perëndimor është një bashkëpunim eksperimental në mes të organizatave të ndryshme kulturore nga Ballkani, i menduar të fokusohet tek menaxherët kulturorë të cilët trajtojnë sfidat bashkëkohore në shoqëritë tona. Programi ndihmon të krijohet dhe mbështetet ndikimi inovator kulturor në të gjithë sektorët, disiplinat dhe kufijtë dhe lejon profesionistë të kulturës nga shumë disiplina që të marrin aftësitë e kërkuara për të krijimit të partneriteteve dhe më pas ndryshimit në shoqëri.